STANJE GOVEDARSTVA I OVČARSTVA NA PODRUČJU PLANINE GOLIJA

Rezime: Stočarstvo u Srbiji učestvuje sa 41% u ukupnoj poljoprivrednoj proizvodnji, a u razvijenim zemljama učestvuje i do 70%. Za prevazilaženje nezadovoljavajućeg stanja u stočarstvu neophodne su stimulativne mere države i dugoročna strategija razvoja stočarstva. Za stočarstvo Srbije, uključujući regiju Golije, karakteristično je  znatno smanjenje broja stoke, niska proizvodnja mleka i mesa, veliki broj sitnih odgajivača sa malim zemljišnim posedom, niske cene proizvoda i nerazvijeno tržište. Poboljšanjem ukupnih uslova u ruralnim područjima  znatan broj mladih imao bi šansu da se opredeli i bavi  farmerskom proizvodnjom.

Ključne reči: Golija, stočarstvo, govedarstvo, ovčarstvo

Uvod

Stepen razvijenosti poljoprivredne proizvodnje zavisi od učešća stočarske proizvodnje u proizvodnoj strukturi poljoprivrede. Planinski predeli sa svojim obeležjima klime i zemljišta  pogoduju razvoju stočarske proizvodnje.

„Potencijali su neiskorišćeni, obzirom da je sredstava malo, a burni prethodni periodi vođeni ekonomsko-političkim problemima ostavili su traga na celokupnoj privredi, a posebno poljoprivredi. Smanjio se stočni fond u odnosu na osamdesete godine prethodnog veka, koje se mogu smatrati dobrim reperom“ (Novković,  Odavić, 2008).

Smanjenje stočnog fonda u Srbiji rezultat je uticaja brojnih faktora: nedovoljnost podsticajnih mera, niska kreditna sposobnost poljoprivrednih proizvođača, dispariteti cena, depresirane cene, smanjenje seoskog stanovništva, neorganizovan otkup, neefikasna tranzicija, odnosno privatizacija, zastareli rasni sastav stoke, niska kupovna moć stanovništva  i dr. Prema prostornoj disperziji uočljivo je da se u Centralnoj Srbiji gaji 2/3 ukupnog stočnog fonda, a dominiraju ovčarstvo i govedarstvo (Bošnjak, Rodić, 2008).

Instrumenti zaštite životne sredine ne smeju negativno uticati na stočarsku proizvodnju (Rodić, 2006). Najvažnija mera za očuvanje biološke i ekološke raznovrsnosti je održavanje ekstenzivnog stočarstva. Kontekstu zaštite prirode potrebno je pristupiti holistički i u program revitalizacije uključiti  očuvanje staništa i zaštitu  autohtonih pasmina goveda i ovaca. Unapređenju stočarstva  doprinela  bi i sertifikacija mesa i mleka i njihovih prerađevina (sir, kajmak, vuna i dr).

Stanje  stočarstva  u  Srbiji  i  na  Goliji

U Srbiji se stočarstvom  bavi oko 700.000 gazdinstava. Pad proizvodnje u stočarstvu u 2007. godini, i to za govedarstvo 1,61% i ovčarstvo za 0,10%, pokazuje da se dugogodišnja kriza u stočarstvu u našoj zemlji i dalje nastavlja. U 2007. godini je dominirala govedarska proizvodnja sa učešćem od 42,6% i ovčarska proizvodnja sa samo 6,3% (Kljajić i sar., 2009).

Tabela 1. Broj grla goveda po kategorijama na dan 1. decembar u Srbiji u 000

Table 1. The number of  cattles by category on the day of first december in Serbia 000

	1991.	2000.	2005.	2006.	2007.
Goveda (ukupno)Cattles (Summ)	1.483	1.246	1.079	1.106	1.087
Telad do 3 mesecaCalves from 3months	177	128	111	124	129
Junad od 3 meseca do 1 godineBullocks from 3months to 1godine	244	158	150	193	190
Junad preko 1 godineBullocks over 1year	123	109	81	106	113
KraveCows	847	759	672	622	602
Steone juniceIn-calf heifer	59	58	48	52	46
Bikovi za priplodBulls forimpregnation	3	4	8	3	2
VoloviBulls	30	30	9	6	5
Junad u tovuBullocks infattening	168	118	157	223	187

Izvor podataka: Statistički godišnjaci, 1992.,2001.,2006., 2007., 2008.

Stočarstvo i stočarska proizvodnja su u Srbiji decenijama unazad u stalnom opadanju i to za oko 1-2%  godišnje. U periodu od 1991-2007. godine broj goveda se smanjio za 26,7%, a ovaca za 24,5% (tabele 1 i 2). Istu tendenciju  imao  je  i  stočni  fond  područja Golije, koji se kontinuirano smanjivao u periodu od 1991-2002. i to govedarstva i ovčarstva (Prostorni plan Parka prirode „Golija“, 2009):

• Broj goveda: 25,6% (min) do 44,0%  (max);
• Broj ovaca: 32,0% (min) do 55,0% (max)

Procenjene vrednosti stočarske proizvodnje po delatnostima u Srbiji 2007. godine, prema podacima Privredne komore Srbije, su: govedarstvo, 743 miliona USD, sa učešćem od 42,6% (u ukupno ostvarenoj vrednosti  stočarske proizvodnje); ovčarstvo, 111 miliona USD sa učešćem od 6,3%  (pks.komora.net).

Tabela 2. Broj grla ovaca po kategorijama na dan 1. decembar u Srbiji u 000

Table 2. The number of sheep by category on the day of first December in Serbia 000

GodinaAnnum	UkupnoSumm	Ovce do 1 godineSheep up to 1 year	Ovce za priplodSheeps for fertilizationion	Ovnovi  i jalove ovceRams and reactive sheep
1991.	2.127	419	1.588	121
2000.	1.611	271	1.233	107
2005.	1.576	314	1.169	93
2006.	1.556	269	1.167	120
2007.	1.606	295	1.192	119

Izvor podataka: Statistički godišnjaci, 1992.,2001.,2006., 2007., 2008.

Brdsko-planinsko područje Golije odlikuje se povoljnim uslovima za razvoj stočarstva uz održavanje, obnovu i zaštitu pašnjačkih i livadskih površina. Prema podacima Zavoda za zaštitu prirode Srbije u ukupnom poljoprivrednom zemljištu područja Parka prirode „Golija“ pašnjaci i livade učestvuju sa 35,0% (http://www.natureprotection.org.yu). Stočarstvo je osnovna delatnost stanovnika ovoga područja, za koje je karakteristično tradicionalno iskustvo u ozgoju stoke. Najveći deo stočnog fonda se gaji isključivo za potrebe lokalnog stanovništva, bilo da se radi o potrošnji mesa i mleka ili njihovih prerađevina, koje su, najčešće, produkti autohtonih postupaka proizvodnje. Većina  tih proizvoda uz sertifikaciju o originalnosti i o geografskom poreklu može biti uspešno plasirana na evropsko tržište, čime bi se povećao izvoz iz ovih krajeva i poboljšao standard ruralnog stanovništva (Savić i sar., 2008).

Na  području Golije postoji (Prostorni plan Parka prirode „Golija“, 2009):

• Na ivanjičkoj strani  manji broj registrovanih aktivnih bačišta;
• U naselju Vrujci-Duga poljana, na području Sjenice, moderna ekološka farma;
• Dve stočne farme: Golijska reka, za priplod ovaca, i Preko brdo, za letnju ispašu, koje su radile sa minimalnim kapacitetom, a sada su napuštene;
• Na raščanskoj strani postoji nekoliko privatnih mini farmi, ali su i one napuštene;
• Nezavršen objekat mlekare.

Na Goliji izumire bačijarenje, što je  posledica, između ostalog, i  depopulacije. Nema organizovanog otkupa mleka i drugih lokalnih proizvoda. Postoji tendencija smanjenja intenzivnog korišćenja obradivih površina, čime se povećavaju površine pod pašnjacima i livadama na nižim padinama, ali uz nepoželjno zarastanje visokoplaninskih pašnjaka i livada  (Prostorni plan Parka prirode „Golija“, 2009).

Tabela 3. Brojno stanje stoke na širem području planine Golije 2000, 2004. i 2007.

Table 3.  The number of livestock on wider area Golija Mountain in 2000, 2004 and 2007

Upravni okrugManaging regionGrad City Opština Municipality	GodinaAnnum	GovedaCattle		OvceSheeps		BrojNumber
		UkupnoSumm	Krave isteonejuniceCows and in-calf heifer	UkupnoSumm	Ovce zapriplodSheepsfor fertilization	Goveda na 100 haCattles on the 100 ha	Ovce na100 haSheeps on the100 ha
Рашки	2000.12004.22007.3	637406877057359	477714713241054	846937637064713	680915776849208	556030	444034
Kraljevo	2000.2004.2007.	294162920625078	218152077718183	259152627122265	208072101817904	626135	363631
Нови Пазар	2000.2004.2007.	120431271810377	873786747528	1351995778114	1185358885016	525529	372622
Raška	2000.2004.2007.	628969835698	564252164527	107501253310619	884698558395	364017	323832
Moravički	2000.2004.2007.	633255375343597	469434087331222	96227111410104934	781218887080630	463924	546259
Ivanjica	2000.2004.2007.	164271404511420	1023986726625	311012593524319	259022119719149	453822	605147
Zlatiborski	2000.2004.2007.	4386410054595381	334857467669898	80159223047225966	68498171157175806	285228	396566
Sjenica	2000.2004.2007.	267252128520218	195721499414061	277161751318946	202451182413212	766325	342223

Izvor podataka: Opštine u Srbiji

¹ Стање 15.01.2000; ² Стање 15.01.2004; ³ Стање 01.12.2007.

Ciljevi  razvoja  stočarstva  na  području  Golije

Osnovni ciljevi  razvoja stočarstva, uz očuvanje prirodnih vrednosti na području planine Golija, su  (Prostorni plan Parka prirode „Golija“, 2009):

• Očuvanje tradicionalnog načina života i poljoprivredne (stočarske) proizvodnje u ruralnim područjima;
• Doprinos boljitku lokalne zajednice kroz veće korišćenje lokalnih proizvoda;
• Povećanje kvaliteta, a time i vrednosti lokalnih proizvoda, posebno hrane definisanog i priznatog geografskog porekla (prerada mleka u sir, mesa u lokalne tradicionalne proizvode i vune);
• Očuvanje planinskog stočarstva;
• Zaštita postojećih pašnjaka i livada;
• Sprečavanje degradacije pašnjaka i livada na višim kotama sa posebnim režimom zaštite;
• Davanje prioriteta stočarskoj proizvodnji uz sufinansiranje neophodne opremljenosti  (mašine, skladišni prostor, objekti za doradu i preradu);
• Revilatizacija tradicionalnih bačišta;
• Umrežavanje proizvodnih i prodajnih kapaciteta sa turustičko-ugostiteljskim objektima.

Koncept razvoja područja Golije predviđa razvoj i obnavljanje stočarstva kao težišnog oslonca poljoprivrede. Govedarstvo je osnovna grana stočarstva, a zatim ovčarstvo (meso, mleko, vuna, prerađevine). Razvoj i obnavljanje stočarstva obezbediće se aktiviranjem malih stočarskih farmi u III stepenu zaštite Parka prirode i otvaranjem novih i rekonstrukcijom i zaštitom aktivnih bačišta i obnavlajnjem napuštenih u skladu sa propisima o zaštiti životne sredine. U planu je i proizvodnja organske hrane, pre svega mleka, proizvoda od mleka i mesa sa znakom geografskog porekla i autohtonosti. Organska poljoprivreda je najpogodniji vid poljoprivredne proizvodnje koji štiti životnu sredinu (iz razloga što  se zasniva na esencijalnoj vezi poljoprivrede i prirode sa naglaskom na poštovanju prirodne ravnoteže). Mnogobrojni su ciljevi organske proizvodnje: održavanje i podržavanje biodiverziteta u prirodi i poljoprivredi, na farmi i njenoj okolini, održavanje i očuvanje genetičkog diverziteta obraćanjem pažnje na upravljanje genetičkim resursima na farmi, prepoznavanje značaja domaćeg znanja i tradicionalnih tehnologija i dr.  (Savić i sar., 2006).

Zaključak

Brdsko-planinsko područje Golije odlikuje se povoljnim uslovima za razvoj stočarstva. Postoje značajne rezerve za intenziviranje poljoprivredne proizvodnje uspostavljanjem povoljnih odnosa stočarstva i biljne proizvodnje uz očuvanje tradicionalnog načina života u ruralnim područjima.

Da bi se sprečilo dalje smanjenje stočnog fonda i iskoristile prirodne prednosti ovoga područja za razvoj stočarstva, potrebno je u okviru aktivnosti za razvoj poljoprivrede:

• izraditi  Program razvoja poljoprivrede, posebno stočarstva;
• obezbediti  sistemsku podršku tradicionalnoj proizvodnji hrane sa geografskim oznakama porekla;
• podsticati udruživanje poljoprivrednika;
• aktivirati kompleksan program razvoja farmi;
• sertifikovati autohtone proizvode od mesa, mleka i vune;
• organizovati i realizovati povezivanje proizvođača, trgovačke mreže i turističkih objekata na principima dobre poslovne prakse.

LITERATURA

Nataša Kljajić, Slavica Arsić, Mirjana Savić, Stočarstvo kao razvojna šansa Srbije, Rumunija, Cattle breeding –a chance  for the development of Serbia, Zbornik radova medjunarodnog naucnog skupa: “Management, economic engineering in agriculture and rural development”, Vol.9 (1),  65-69, Bucharest, (2009).

Novković N., Odavić  Petrana, Analiza sredstava fondova AP Vojvodine usmerenih u razvoj poljoprivrede, odnsono stočarstva u periodu od 2002. do 2007. godine, Savremena poljoprivreda, Vol. 57, No. 3-4, 116-122, (2008).

Bošnjak Danica, RodiĆ Vesna, Regionalna disperzija i intenzitet zastupljenosti stoke u Srbiji, Savremena poljoprivreda, Vol. 57, No. 3-4, 164-171, (2008).

Opštine Srbije, 1991-2008.

Prostorni plan Parka prirode „Golija“, („Sl. Glasnik RS“, br. 16/09)

Rodić Vesna, Uticaj instrumenata zaštite životne sredine na stočarsku proizvodnju. Savremena poljoprivreda, 55(1-2) 42-47, (2006).

Savić Mirjana, Kanački Zdenko, Mijajlović Nada, Quality and Food safety, Zbornik radova  Conferenta Internationala „Dezvoltarea complexa spatiului rural- Marketingul si procesarea produselor agricole“, Bukurešt,Vol. II, 189-197, (2006).

Savić Mirjana, Djurić Ivan., Geografske oznake porekla poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda, , Ekonomika poljoprivrede, Vol. LV, 2, 207-219, 2008.

Statistički godišnjaci Srbije, 1992.,2001.,2006., 2007., 2008.

http://www.natureprotection.org.yu

http://www.pks.komora.net

THE CONDITION OF CATTLE BREEDING AND SHEEP BREEDING  IN MOUNTAIN GOLIJA AREA

Summary

Savić Mirjana, Katić Branko, Mijajlović Nada

Livestock breeding in Serbia participates with 41% in total agricultural production, and in developed countries, participates up to 70%. To surpass the unsatisfactory condition in livestock breeding, some stimulant measures of state and long-term strategy of livestock development are necessary. It is characteristic for Serbian livestock breeding, including Golija region, significant decrease of livestock number, low milk and meat production, numerous small breeders with small land, low prices of products and undeveloped market. Improving overall conditions in rural areas will result with chance for youth to opt and deal with farming.

Key words: Golija, livestock, cattle breeding, sheep breeding.