SVOJSTVA ŠUMSKE JAGODE (FRAGARIA VESCA L.) SA STARE PLANINE

Uvod

U šumskoj flori Srbije ima preko 1oo voćnih vrsta, a na Staroj planini oko 34. Šumsko voće čini značajne prirodne resurse, jer su genetski potencijal od izuzetne važnosti za očuvanje biološke raznovrsnosti određenih regija kao i za selekciju i oplemenjivanje gajenih voćaka (Katić i sar, 2006); značajna je i jagoda, rod Fragaria.U svetu raste potražnja organskih proizvoda i znatno je veća od ponude. Organski proizvodi su i samonikli šumski plodovi pod uslovom da se ubiru u nezagađenim područjima  i uz poštovanje propisanih kriterijuma u međunarodnim  propisima i Zakonu o organskoj proizvodnji (Savić i sar, 2006). Šumsko voće predstavlja značajan izvozni potencijal (Mijajlović i sar, 2006). )

Cilj ovoga rada je da se istraže dostupni  podaci o šumskoj jagodi u literaturnim izvorima i da se analizira hemijski sastav ove voćne vrste sa područja Stare planine.

PREGLED LITERATURE

Rasprostranjenost šumske jagode

Šumska jagoda je višegodišnja, niska biljka visine od 5 do 30 cm. Nalazi se po šumama, livadama, požarištima, uz živice, žbunje i šikare u predelima umerene klime.  Raste na hranljivim, blago do srednje kiselim humusnim, kamenitim i peskovitim zemljištima. Naročito joj odgovaraju zemljišta bogata nitratima (Šilić, 1983). Može da se nađe u nizinama i po planinama do 1.300 m (Grlić, 1980, Mratinić, 1998), odnosno 1.600 m nadmorske visine (Tucakov, 1990) i to najčešće u asocijacijama cera (Quercetum farnetto- ceris), kitnjaka i graba (Quercetum montanum), bukve (Fagetum montanum) itd. (Grlić, 1980; Mratinić i Kojić,1998). U našim šumama i šikarama  susrećemo tri vrste jagoda: šumska jagoda (Fragaria vesca L), kitnjača (F. elatior Ehrh.) i pucavica (F. collina Ehrh). Cveta od aprila do juna, a dešava se i drugi put u jesen.  Plodovi se mogu ubirati od maja do augusta (ako se nalazi na većoj nadmorskoj visini).

Šumska jagoda je sekundani kosmopolita; rasprostranjena je skoro na svim kontinentima. Od osamnaest ispitivanih lokaliteta na području Srbije ustanovljeno je njeno prisustvo na sedamnaest. Jedan od ispitivanih lokaliteta je i Stara planina, gde je zastupljena u jedanaest šumskih i šumsko-zeljastih biljnih zajednica.U zajednicama Fago-Aceri intermediae-Colurnetum i Querco-Aceri intermediae- Colurnetum je ustanovljen visok stepen prisutnosti, sreće se na 80-100 % proučavanih površina. Pokrovnost u prvoj zajednici je neznatna,u drugoj se brojnost kreće  od neznatne do retke (1-10%). U ostalim zajednicama ova vrsta se susreće na 20-40 % proučavanih površina, dok je brojnost od neznatne do slabe (10-25%). Za ostalih pet biljnih zajednica se može konstatovati najniži stepen prisutnosti i brojčanost od neznatne do slabe.

Nutritivna i lekovita vrednost  šumske jagode

Zbog prisustva antocijana plodovi su crveno obojeni, specifične, prijatne arome, što čini šumsku jagodu omiljenim voćem. Plodovi su cenjeni  zbog značajne nutritivne vrednosti. Sadrže šećere-najviše glukoze i fruktoze, organske kiseline-dominantno limunske i vinske.Od posebnog nutritivnog značaja su: elaginska kiselina (Hakkinen et al, 1999),  azotne materije, mineralne materije, pektinske materije, bojeni pigmenati, aromatske materije, vitamin C, vitamini B kompleksa (Tucakov, 1971;Janković, 1990), folna kiselina, (Grlić, 1980). Plodovi šumske jagode  su dobar izvor fenolnih jedinjenja, nutritivno važnih sastojaka (Heinonen et al, 1998, Sun et al, 2002).  Lišće šumske jagode je bogat izvor vitamina C, 100-300 mg%, taninskih materija i flavonoida (Tucakov, 1971; Mratinić i Kojić, 1998).

Šumska jagoda zbog svog sastava spada i u lekovite biljke. Lekovita svojstva ispoljavaju: rizom, list, cvet i plod. Obzirom da hemijski sastav, a time i nutritivna vrednost šumske jagode zavise od niza faktora kao što su klimatski i zemljišni uslovi, to  njihovo presađivanje i uzgoj u vrtnim uslovima uzrokuje veliki gubitak lekovitih svojstava (Wilfort, 1989). Zbog obilja taninskih materija rizom i list su taninske droge. Lekovita svojstva  lista su rezultat i prisutnih flavonoida i vitamina C tako da se koristi za čišćenje krvi, u lečenju neprijatnog zadaha iz usta, upale zubnog mesa, usne šupljine,  diareje, dizenterije, raznih želudačno-crevnih upala, a spolja protiv hemoroida. Dobar je diuretik. Prevreo list šumske jagode i osušeni plod su dobra zamena za ruski i kineski čaj (Willfort,1989; Tucakov, 1971). Plodovi šumske jagode imaju preventivno-profilaktičku ulogu; imaju značajan uticaj na očuvanje zdravlja. Odlikuju se dijetoterapeutskom vrednošću, a i korektori su biološke defektnosti hrane. Plodovi poboljšavaju peristaltiku creva, koriste se za smanjenje koncentracije negativnog holesterola u krvi, za lečenje arterioskleroze, hipertenzije, anemije,  za odstranjivanje neželjene obojenosti zuba, protiv napetosti, bolesti žuči, jetre i bubrega, gihta, reumatizma, upale zglobova. Efektna lekovita svojstva plodovi ispoljavaju u svežem stanju, ali i smrznuti, prerađeni u sok, sirup, žele, vino, kompot, slatko, džem, marmeladu (Tucakov, 1971; Gostuški, 1979; Mratinić i Kojić, 1998).

Materijal i metod rada

Metod rada obuhvata analize hemijskog sastava šumske jagode sa eko-područja Stare planine. Plodovi šumske jagode su brani u punoj zrelosti, na nadmorskoj visini od 1600m, u julu 2006.godine. U zamrznutom stanju su dopremljeni do laboratorije. Prosečan uzorak je izdvojen iz mase plodova od 3kg.

Ukupna suva materija je određena sušenjem na 105^oC,ukupni šećeri gravimetrijski po Meisllu, ukupne kiseline volumetrijskom metodom, mineralne materije spaljivanjem na 600^oC, vitamin C metodom po Tillmans-u, modifikovana po Vuilleumeir-u, pektinske materije kao kalcijumpektat i celuloza gravimetrijskom metodom (Savić, 1995).

REZULTATI I DISKUSIJA

Rezultati analize hemijskog sastava šumske jagode sa Stare planine prikazani su u Tabeli 1.

Tabela 1 – Hemijski sastav šumske jagode sa Stare planine (%)

Table 1 – Chemical composite of fruits wild strawberry on Stara planina mountains (%)

Ispitivana komponenta  Researched component	Koncentracija (%) Concentration (%)
Ukupna suva materijaTotal dry substance	19,98
Ukupne kiseline (na limunsku)Total acids	1,64
Ukupni šećeriTotal sugar	6,26
Direktnoredukujući šećeriReduced sugar	5,97
SaharozaSaccharose	0,28
Ukupne mineralne materijeTotal mineral substances	0,88
CelulozaCeluloza	1,40
Vitamin C, mg%Vitamin C, mg%	75,80

Prema  Mratinić i Kojić (1998) kod nas se, za razliku od drugih zemalja, detaljnim proučavanjem divljih srodnika gajenih voćaka niko ozbiljnije nije bavio. Kontatovano je da su i podaci o šumskoj jagodi veoma oskudni, autori su, radi komparacije, koristili delom i rezultate istraživanja kultivisanih vrsta.

Tabela 2 – Hemijski sastav šumske i gajene jagode (%)

Table 2 – Chemical composite of fresh fruits  wild and cultivated strawberry  (%)

KomponentaComponent	Šumska jagoda  Wild strawberry		Kultivisana jagoda  Cultivated strawberry
	1	2	3	4
Ukupnasuva materijaTotal dry substance	19,0	–	7,0-12,0	8,50
Ukupni šećeriTotal sugar	6,0	10,0	3,4-7,2	7,02
Ukupne kiselineTotal acids	1,0	1,0	0,5-13,0	–
Azotne materijeNitric acids	0,5	–	–	0,61
Mineralne materijeTotal mineral substances	0,6	–	0,3-0,7	0,43
Pektinske materijePectins	–	–	0,3-0,6

Izvori/Sources : 1-Grlić, 1980. i Mratinić i Kojić, 1998; 2- Tucakov, 1990;3-Janković, 1990; 4-Mann, 1997.

Ispitivana šumska jagoda je bogatija u ukupnoj suvoj materiji (19,98%) od gajene  jagode (7-12%). Sadržaj  ukupnog šećera je u šumskoj jagodi sa Stare planine 6,26% i nalazi se u granicama vrednosti ove komponente u gajenoj jagodi (3,4-7,2%). Utvrđen je relativno visok sadržaj ukupnih kiselina (1,64%) u pređenju sa literaturnim podacima za šumsku  (1,0%) i gajenu jagodu (0,5-1,3%). Sadržaj mineralnih materija je u ispitivanoj šumskoj jagodi 0,88%, dok je prema literaturnim podacima njihova koncentracija 0,6%, a u gajenoj 0,3-0,7%. Značajan je i sadržaj celuloze u ispitivanim uzorcima -1,4% (tabele 1 i 2). Utvrđen je veći sadržaj vitamina C (75,8 mg%) u odnosu na gajene vrste (37-60 mg%), a kreće se u granicama vrednosti za šumsku jagodu, koje navode drugi autori (tabele 1 i 3).

Kao antioksidant vitamin C ima vrlo značajnu funkciju u organizmu; vezuje slobodne radikale i tako sprečava oštećenja ćelija, koja mogu da dovedu do pojave raka, oboljenja kardiovaskularnog sistema i preuranjenog starenja.

Tabela 3 – Vitamin C u šumskoj¹ i gajenoj jagodi (mg%)

Table 3 – Vitamin C in fresh fruits of wild and cultivated  strawberry (mg%)

Izvor/ Source	Vitamin C / Vitamin C
Grlić,1980;Tucakov,1990.1	60-80
Vukičević, 1989.	59
Janković, 1990.	20-60
Heinonen, 1998.	59
Sun, 2002.	37

^{1 Šumska jagoda/  Wild strawberry}

Jagoda je i dobar izvor fenolnih jedinjenja (147,8-290 mg/100g). Bogatije voće u ovim jedinjenjima su samo brusnica,  jabuka  i crveno grožđe (507;272,1;182mg/100g) (Heinonen et al, 1998; Sun al, 2002). Ova jedinjenja daju šumskoj jagodi poseban značaj u očuvanju zdravlja i opšte vitalnosti organizma, jer se odlikuju izraženom antioksidativnom aktivnošću (Heikonen et al, 1998). Imaju značajnu funkciju u rastu i reprodukciji, obezbeđujući zaštitu protiv patogena i predatora (Bravo,1998) kao i antialergijsko, antiarterogensko, antiinflamatorno, antimikrobno, antitrombičko, kardioprotektivno i vazodilatatorno dejstvo (Parr & Bolwell, 2000).

Tabela 4 – Sadržaj elaginske kiseline u jagodičastom voću (g/100g ukupnih fenolnih materija)

Table 4 –  Content of ellagic acid in berry fruits (g/100g total fenolic compounts)

Vrsta voća/ Genus of fruits	Elaginska kiselina/Ellagic acid
Jagoda/stawberry	50,9
Brusnica/cranberry	1,1
Brusnica američka/ american cranberry	1,8
Malina/raspberry	88,0
Borovnica/blueberry	0,9

Izvor / Source: Hakkinen  et al, 1999.

Sadržaj elaginske kiseline u odnosu na ukupne flavonoide pojedinog jagodičastog voća ukazuje da je samo  malina bogatija sa elaginskom kiselinom (88,0 g/100g u odnosu na  jagodu (50,9g/100g).Loso et al.(2004) su ispitivali aktivnost elaginske kiseline i utvrdili pozitivan uticaj na redukciju kancerogenih ćelija smanjivanjem nivoa adenozintrifosfata (ATP) odgovornog za oslobađanje potrebne im energije.

Zaključak

Zbog intenzivne, izuzetno prijatne arome i harmoničnog ukusa jagoda (rod Fragaria) je omiljeno šumsko  voće.

Ima veoma široku amplitudu i uspeva u predelima umerene klime. Na Staroj planini je zastupljena u jedanaest šumskih i šumsko-zeljastih biljnih zajednica. Pokrovnost šumske jagode na ovom lokalitetu se kreće od neznatne do slabe.

Šumska jagoda se ubraja u samoniklo voće i lekovite biljke. Njeni plodovi su nutritivno visokovredni; izvor su vitamina C, fenolnih jedinjenja i elaginske kiseline.

Ispitivana šumska jagoda sa Stare planine je znatno bogatija u ukupnoj suvoj materiji (10,98%) od gajenih plodova (7-12%), u ukupnoj kiselosti (1,64:0,5-1,3%) i u ukupnim mineralnim materijama (0,88:0,3-0,7%). Sadržaj vitamina C je veći (75,8 mg%) u odnosu na gajene plodove (37-60 mg%), a u intervalu je vrednosti za šumske jagode, prema literaturnim podacima.

Samoniklo voće, time i šumska jagoda, predstavlja značajne prirodne resurse. Čine genetski potencijal od posbnog značaja za očuvanje i biološku raznovrsnost pojedinih oblasti kao i za selekciju i oplemenjivanje gajenih voćaka.

Literatura

BRAVO, L.: Polyphenols:chemistry, dietary sources, metabolism and nutritional  significance,  Nutrition Reviews, 56: 317-333 (1998).

GRLIĆ, LJ.: Samoniklo jestivo bilje, Prosvjeta, Zagreb (1980).

HEINONEN MARINA, MEYER ANNE and FRANKEL, E.: Antioxidant Activity of Berry  Phenolics on Human Low-Density Lipoprotein and Liposome  Oxidation, J. Agric.   Food Chem, 46 (10) 4107-4112 (1998).

HAKKINEN, S., HEINONEN MARINA, KARENLAMPI, S.,  MYKKANEN, H., RUSKANEN, J. and TORRONEN, R.: Screening of selected flavonoids and phenolic acids an 19 berries,  Food Research International, 32, (5), 345-353, (1999).

KATIĆ, B., SAVIĆ MIRJANA, MIJAJLOVIĆ NADA: Regulativa očuvanja i unapređenja biološke i genetske raznovrsnosti, Ekonomika poljoprivrede, Vol. LIII, br/N^o TB, 616-627,  Beograd/Mali Zvornik (2006).

LOSSO, J., BANSODE, R., TRAPPEY, A., BAWADI, H. and TRUAX, R.: In vitro anti-proliferative activities of ellagic acid,  The Journal of NutritionalBiochemistry, 15 (11) 672-678 (2004).

MANN, D.1997,  www.sweetdarling.com/lfiapp/Nutritional.cfm

MIJAJLOVOĆ NADA, SAVIĆ MIRJANA, KATIĆ,B.: Zastupljenost borovnice, brusnice  i maline u fitocenozama Stare planine-mogući izvozni potencijal,  Ekonomika poljoprivrede, Vol LIII, br/N^o TB, 533-541, Beograd/Mali Zvornik,(2006).

MIŠIĆ, V., JOVANOVIĆ-DUNJIĆ RAJNA, POPOVIĆ, M., BORISAVLJEVIĆ,LJ, ANTIĆ, M., DINIĆ, A., DANON, J., BLAŽENČIĆ, Ž.:Biljne zajednice i staništa Stare planine, Srpska akademija nauka, Knjiga DXI, Beograd, (1978).

MRATINIĆ EVICA, KOJIĆ, M.: Samonikle vrste voćaka Srbije, Beograd, (1998).

PARR, J., BOLWELL, P.: Phenols in the plant and in man. The potential for possible  nutritional of the diet by modifyng the phenols xontent or profile, Journal  Science of Food and Agriculture, 80, 985-1012, (2000).

SAVIĆ MIRJANA: Kontrola kvaliteta proizvoda od voća i povrća i  osvežavajućih bezalkoholnih pića, MP Potez, D.O.O., Beograd, (1995).

SAVIĆ MIRJANA, MIJAJLOVIĆ NADA, KATIĆ, B.: Zakonski okvir za proizvodnju i promet organske hrane u EU i SCG, Ekonomika poljoprivrede, Vol.LIII, br./N^o 3, 719-725, Beograd, (2006).

SUN, J., SHU,  F., WU, H., LIU, H.:  Antioksidant and Antiproliferative Activitiesof Coommon Fruit, J. Agric. Food Chem., 50, 7449-7454 (2002).

ŠILIĆ, Č.: Šumske zeljaste biljke, Svijetlost, Sarajevo, (1983).

TUCAKOV, J.: Lečenje biljem, Kultura, Beograd, (1971)

TUCAKOV, J.: Lečenje biljem, Rad, Beograd, (1990).

WILLFORT, R.: Gesundheit durch Heilkrauter, prevod VIDEL, V., Mladost, Zagreb, (1989).

VUKIČEVIĆ, D.: Ishrana i tehnologija alkoholnih i bezalkoholnih pića, Beograd (1998)

PROPERTIES OF WILD STRAWBERRY (FRAGARIA VESCA L.) ON

STARA PLANINA  MOUNTAINS

Mirjana Savić,  Vračar Lj., Nada Mijajlović

Summary

Species from genus Fragaria is important indigenously fruits. That species are spreaded almost on all continents. In seventeen of eighteen researched localities in Serbia presence of this indigenously fruits is noticed. One of those localities is Stara planina mountains; wild strawberry is presented in eleven forestry and forestry-herbaceous biocenosis. The fruits of wild strawberry are popular because they have nice flavour and taste, and especially high nutritive values. In this work paper are presented literature facts of wild and cultivated strawberry analysis and also an results of chemical

Compounds researching of indigenously fruits (Fragaria vesca L.) from Stara planina mountains.

Key words: wild strawberry, nutritive and medical values