SVOJSTVA TRNJINE (Prunus spinosa L) SA STARE PLANINE

Uvod

Trnjina (Prunus spinosa L) je grm visine od 1 do 3 m. Može da raste i kao malo drvo do 5 m visine, ali ređe (1). Uspeva uz rubove šuma, na neplodnim zemljištima i pašnjacima, po brežuljcima, kraj puteva, naročito na suvom, kamenitom i sunčanom zemljištu. Nalazi se do 1000 (2), odnosno do 1300 m (1) i 1500 m   nadmorske visine (3). Podnosi niske temperature i do –30^oC. Pogodna je za zaštitu strmih i jaružastih terena od erozije zbog obilja široko razvedenog korenovog sistema (4).

Trnjina je rasprostranjena širom Evrope do oko 68^o severne geografske širine, u Iranu, Maloj Aziji, Tunisu, na području Balkana i dr. U našoj zemlji je široko rasoprostranjena vrsta u pojasu hrastovih šuma. Raste i na području Stare planine. U pojasu Fago-Aceri intermediae-Colurnetum nalazi se samo jedna ili nekoliko biljaka na 1-20% proučavanih površina; u pojasu Querco-Aceri intermediae-Colurnetum jedna ili nekoliko biljaka na 20-40% proučavanih površina;u pojasu Quercetum montanum jedna ili nekoliko biljaka na 1-20% proučavanih površina; u pojasu Quercetum cerris je slabo prisutna i pokriva 10-25% proučavane površine, a sreće se na 40-60% proučavane površine; u pojasu Quercetum frainetto-cerris jedna ili nekoliko biljaka na 20-40% proučavanih površina (2). Period cvetanja je pre listanja u martu  do kraja aprila. Plodovi sazrevaju krajem augusta, a održe se na granama i do proleća. Plodovi se beru u punoj zrelsti, ali se berba može obaviti nakon dva do tri promrzavanja, čime gube trpkost i gorčinu ukusa. Plodovi su  plavkasto-crvene  (1), odnosno tamno plave boje sa obilatim pepeljkom po površini. Mezokarp je žutozelen, tvrd i srastao sa košticom, mirisa na gorki badem, a ukusa kiselkasto-trpkog sa nijansom gorčine. Zbog sastava i nutritivne vrednosti trnjina spada i u lekovite biljke.

Stara planina je strogi prirodni rezervat bogat samoniklim voćnim vrstama, koje predstavljaju  genetski potencijal od posebne važnosti za očuvanje biološke raznovrsnosti, ali i selekciju i oplemenjivanje gajenih voćaka (5,6). Obzirom da Stara planina spada u eko-područja, šumsko voće može da se svrsta u organsku hranu uz primenu međunarodnih i domaćih kriterijuma (7).

U radu su analizirane fizičke i hemijske karakteristike trnjine sa Stare planine u cilju sagledavanja mogućnosti prerade i svrstavanja u organsku hranu.

Materijal i metod rada

Metod rada obuhvata analize hemijskog sastava trnjine sa eko-područja Stare planine. Plodovi trnjine su brani u punoj zrelosti, na nadmorskoj visini od 900 m, u oktobru 2006. godine. U zamrznutom stanju su dopremljeni do laboratorije. Prosečan uzorak je izdvojen iz mase plodova od 4 kg.

Dimenzije trnjine određene su u prosečnom uzorku od 100 plodova; odvojeno je 10 puta po 100 plodova i iz svakog skupa uzeto po 10. Ukupna suva materija je određena sušenjem na 105^oC, ukupni šećeri gravimetrijski po Meisllu, ukupne kiseline titracijom sa NaOH, pepeo spaljivanjem na 600^oC, pepeo nerastvorljiv u HCl, vitamin C metodom po Tillmans-u, modifikovana po Vuilleumeir-u, pektinske materije kao kalcijumpektat i celuloza gravimetrijskom metodom (8). Kvantitativno   je   određen   sadržaj   kalcijuma,   magnezijuma,   natrijuma,   bakra, cinka, gvožđa i mangana metodom atomske apsorpcione spektrofotometrije, sadržaj  fosfora  spektrofotometrijski,    a  sadržaj  kalijuma  metodom  plamene fotometrije.

Rezultati ispitivanja i diskusija

U tabeli 1 prikazani su rezulatati ispitivanja fizičkih svojstava plodova trnjine, u tabeli 2 rezultati analize hemijskog sastava, a u tabeli 3 mineralni sastav ove samonikle voćne vrste sa Stare planine.

Tabela 1- Fizička svojstva trnjine sa Stare planine

Svojstva	Masaploda	Prečnikploda	Dužinaploda	Dužinakoštice	Širinakoštice	Dužinapeteljke
	g	mm	mm	mm	mm	mm
Vrednosti	1,35	13,25	12,78	10,33	8,70	0,79

Plodovi ispitivane trnjine su relativno male mase (1,35g), loptastog oblika, sa velikom košticom, što se vidi iz prikazanih rezultata za prečnik (13,25mm) i dužinu ploda (12,78mm), te iz dužine i širine koštice (10,33:8,70mm).

Tabela 2- Hemijski sastav trnjine sa Stare planine (%)

Ispitivana komponenta	Koncentracija
Ukupna suva materija	32,21
Ukupna kiselost	2,46
Pepeo	1,02
Pepeo nerastvorljiv u HCl	0,0028
Ukupni šećeri	15,30
Direktnoredukujućišećeri	7,89
Saharoza	7,03
Ukupne pektinske materije	0,73
Celuloza	1,15
Vitamin C, mg%	14,00

Ukupna suva materija trnjine je 32,21%, što je približno kao kod šipurka (35,0%), a znatno više nogo kod drenjine (15,0%) i šljive (17,7%). Ukupna kiselost trnjine je 2,46%, što je blisko sadržaju ove komponente u drenjini (2,4%), dok je veća vrednost u odnosu na šipurak (1,9%) i šljivu (1,35%). Sadržaj ukupnog pepela trnjine je 1,02%, dok je u šljivi 0,6%, u  drenjini 0,5%, a značajno veći u šipurku 2,5%. Vrednost celuloze u trnjini je 1,15%, što je u odnosu na sadržaj u šipurku preko dest puta manja vrednost (14,0%), a oko tri puta veća u poređenju sa šljivom (0,4%). Sadržaj pektinskih materija u trnjini  (0,73%) i šljivi (0,6%) su približne, dok je vrednost ovog ingredijenta u šipurku 1,6%.  Koncentracija vitamina C u trnjini je 14,0mg%, a u šljivi svega 6,0mg%, u drenjini 18mg%, a u šipurku izuzetno visoka 250mg%, prema podacima Vračara (9).

Tabela 3-Sadržaj   mineralnih   materija plodova trnjine sa Stare planine (mg/100g)

Mineralne materije	Koncentracija
Kalcijum	36,27
Gvožđe	2,11
Kalijum	391,07
Natrijum	5,47
Magnezijum	13,58
Fosfor	37,02

Poređenjem  sadržaja pojedinih mineralnih materija  trnjine i šljive, prema vlastitim rezultatima i podacima Vračara (9), može se uočiti da je trnjina bogatija sa svim ispitivanim elementima (mg/100g),  što je, pored osobenosti voćne vrste, posledica i veće vrednosti ukupne suve materije: kalcijum 36,27:18,0; gvožđe 2,11:0,5; kalijum 391,07:290,0; natrijum 5,47:2,0; magnezijum 13,58:10,0; fosfor 37,02:17,0.

Trnjina se ubraja, zbog svojih lekovitih osobina, i u lekovite biljke. Lekovitost ispoljavaju: koren, kora, cvet i plod. Čaj od korena trnjine pomaže u lečenju grozničavog stanja. Kora pomaže u lečenju diareje i dezinterije (10). Cvetovi jačaju želudac, umiruju grčeve  želuca, pospešuje izlučivanje urina, kamenca u bubregu, rastvaraju sluz kod katara, sprečava hipertrofiju prostate, čiste krv, odstranjuju kožne osipe (11, 10). Svež sok trnjine smiruje upalu želuca i izuzetno je delotvoran protiv žutice, a sirup je delotvoran u lečenju reume (12).Koktel od soka i čaja od korena trnjine je efikasno sredstvo za ispiranje i osvežavanje usta i umirenje krvarenja iz nosa (11). Svež sok trnjine smiruje upalu želuca i izuzetno je delotvoran protiv žutice, a sirup je delotvoran u lečenju reume (12). Koristi se za common colds, diseases and ailments of the respiratory tract, as a laxative, for diarrhea, for prophylaxis and tretment of gastic spasms, flatulence,intensinal, diseases and gastric insuffiency. U homeopatiji se primenjuje za saniranje srčane  insufijencije i glavobolja na nervnoj bazi. U narodnoj medicini se koriste sok, sirup i vino trnjine kao purgativ i diuretik (13).

Plodovi trnjine se mogu , zbog čvrstoće mezokarpa, koristitit za proizvodnju kompota, ali i džema, želea, vina (14), alkoholnih pića, viskija (16), likera (15), konditorskih proizvoda, kozmeričkih preparata (17), lekovitih preparata u homeopatskoj medicini (18) i dr.

Opšta je tendencija vraćanje prirodi i prirodnim proizvodima, uz očuvanje životne sredine pa iz godine u godinu raste  potražnja proizvoda, koji potiču iz nezagađenih regija, a uz to su prikupljeni ili proizvedeni po principima organske hrane. Šumsko voće Stare planine, a time i trnjina, predstavljaju proizvode, koji se mogu svrstati u organsku hranu, uz strogu primenu međunarodnog, odnosno našeg zakonodavstava iz odnosne oblasti. Organska hrana predstavlja značajan izvozni potencijal i veoma je tražena na evropskom i svetskom tržištu (7).

Zaključak

Na bazi ispitivanja plodova trnjine sa Stare planine i konsultovanja literaturnih podataka mogu se izvesti sledeći zakljulčci:

• Plodovi trnjine su loptastog oblika relativno male mase (1,35g);
• Sadržaj ukupne suve materije je visok za sveže voće (32,21%);.
• Plodovi trnjine sadrže veću koncentraciju svih ispitivanih mineralnih materija (Ca-36,27, Fe-2,11, K-391,07, Na-5,47, Mg-13,58 i P-37,02mg/100g) u odnosu na šljivu;
• Obzirom da je poreklom sa Stare planine, koja je Park prirode i ekološko područje, trnjina je potencijalno proizvod organske hrane uz primenu svih propisanih uslova za ovu vrstu hrane prema međunarodnom i nacionalnom zakonodavstvu.
• Širenjem trnjine u prirodnim uslovima na Staroj planini moguće je obezbediti zadovoljavajuće količine kvalitetne sirovine za preradu u visokovredne prehrambene, terapeutske i kozmetičke proizvode.

Literatura

1. Grlić Lj. Samoniklo jestivo bilje, Prosvjeta, Zagreb, 1980, 196.
2. Mratinić Evica, Kojić M. Samonikle vrste voćaka Srbije,Poljoprivredni fakultet,  Beograd,  1998, 207.
3. http://www.baumkunde.de
4. Šilić Č, Atlas drveća i grmlja, Svjetlost, Sarajevo, 1983, 116
5. Mijajlović Nada, Savić Mirjana, Katić B.  Zastupljenost borovnice, brusnice i maline u fitocenozama Stare planine-mogući izvozni potencijal, Ekonomika poljoprivrede, Beograd, 2006,Vol. LIII, br./N^o TB, 533-41.
6. Katić   B,  Savić  Mirjana,   Mijajlović  Nada, Regulativa  očuvanja i unapređenja biološke i genetske raznovrsnosti,  Ekonomika  poljoprivrede,  Beograd, 2006,Vol.  LIII, br./N^o TB,   616-27, 2006.
7. Savić Mirjana, Kanački Z, Mijajlović Nada. Quality and Food safety, Memoir Conferenta  Internationala „Dezvoltarea complexa spatiului rural- marketingul si procesarea produselor agricole“ Bukurešt, 2006, Vol. II, 189-197.
8. Savić   Mirjana.   Kontrola    kvaliteta    proizvoda   od   voća   i   povrća   i bezalkoholnih pića, Potez, Beograd, 1995, 41.
9. Vračar Lj.  Priručnik za kontrolu kvaliteta svežeg i prerađenog voća, povrća i pečurki  i  osvežavajućih bezalkoholnih pića, Univerzitet u Novom Sadu, 2001, 214.
10. Tucakov J. Lečenje lekovitim biljem, Kultura, Beograd, 1990, 651.
11. Willfort R. Gesundheit durch Heilkrauter, prevod Videk, V, Mladost, Zagreb,1989, 308.
12. www. englishplants.co.uk
13. PDR for Herbal Medicines, 2000.
14. Tucakov J. Lečenje lekovitim biljem, Rad, Beograd,1996, 217.
15. http://www.liqueurweb.com/sloe.htm
16. http://www.sloemotion.com
17. http://www.prirodna kozmetika.com
18. http://www.weleda.com

Properties of Blackthorn (Prunus spinosa L) from Stara planina

Mirjana Savic, Ljubo Vracar

Summary

On foundations of analysis of blackthorn from Stara planina and having consulted the information from literature following conclusions can be made:

• Blackthorn fruits are spherical, and have relatively small mass (1.35g);
• The value of dry matter is high for fresh fruits (32.21%);
• Blackthorn fruits contain higher concentration of all examined mineral substances (Ca-36.27, Fe-2.11, K-391.07, Na-5.47, Mg-13.58 and P-37.02mg/100g) comparing to plum;
• Considering that it comes from Stara planina, which is a national park and an ecological region, blackthorn is a potential organic food product, provided that all conditions of international and national legislation regarding this kind of food are fulfilled.
• By spreading of blackthorn in natural conditions on Stara planina, it is possible to provide satisfying quantities of high-quality raw material for processing to premium food, remedial and cosmetic products