RAZVOJ ORGANSKOG STOČARSTVA NA PODRUČJU PLANINE GOLIJE

Uvod

U svim granama stočarstva postoji značajan potencijal za razvoj organske stočarske proizvodnje, posebno u brdsko-planinskim regionima, kao što je područje planine Golije, gde je zbog depopulacionog trenda došlo do delimičnog zamiranja poljoprivredne aktivnosti, tako da nije ni ostvaren razvoj intenzivne proizvodnje. U govedarstvu i ovčarstvu preovlađujući rasni sastav i tradicionalno držanje stoke na pašnjacima u brdsko-planinskim regionima, kao i očuvana tradicionalna izrada autohtonih vrsta mlečnih proizvoda (sireva i kajmaka) na gazdinstvima pogoduje razvoju organske stočarske proizvodnje.

Takođe, potencijal predstavlja i prisustvo velikih površina pod livadama i pašnjacima koje se ne koriste u ovim regionima usled kontinuiranog višedecenijskog pada broja grla stoke u našoj zemlji. Ovakvi regioni su često upravo zbog nerazvijenosti izbegli hemizaciju i zagađenje koje prati razvoj, te su prirodne zajednice i staništa očuvani. Veoma izražena otpornost autohtonih rasa omogućava njihovo gajenje bez većih ulaganja u zdravstvenu zaštitu i lečenje pa se na ovaj način dobijaju animalni proizvodi posebnog kvaliteta za ishranu ljudi, koji ne sadrže rezidue različitih antibiotika i sredstava za zaštitu bilja.

Poslednjih godina je znatno porastao interes za organsku poljoprivredu, kao reakcija na sve izraženiju ekološku degradaciju, pogoršanje kvaliteta hrane i sve većeg ugrožavanja zdravlja ljudske populacije. Potrošači ovu hranu kupuju uglavnom iz zdravstvenih razloga ili što takva hrana ima bolji ukus.

Stalni rast tražnje za organskim proizvodima u svetu ukazuje na to da ovaj proizvodni metod može biti veoma profitabilan ukoliko se na pravi način koriste prirodni resursi, znanje i proizvodno iskustvo.

Stanje stočarstva na Goliji

Na osnovu Prostornog plana („Službeni glasnik“, Republike Srbije, br.16, od 06.marta 2009. god.) Golija je označena kao Park Prirode – područje od posebne namene, koje obuhvata 38 celih KO, odnosno 46 naselja po statistici sa ukupnom površinom od 93.866 ha (938,66 km²). Navedeno golijsko područje nalazi se u okviru tri upravna okruga (Moravički, Raški i Zlatiborski), u okviru kojih su značajni administrativni centri gradovi Novi Pazar i Kraljevo, opštine: Ivanjica, Sjenica i Raška.

U pogledu stočnog fonda u periodu od 1991-2002. god. beleži se pad na nivou Golijskih opština: broj goveda se kretao od 25,6 % (najmanje) do 44,0 % (najviše), ovaca od 32,0 % do 55,0. Ovo kontinuirano smanjenje stočnog fonda, kao i sve manji broj aktivnih bačišta povezuje se sa izraženim trendom napuštanja sela i poljoprivrede kao i činjenicom da su ljudi koji ostaju na selu i bave se poljoprivredom uglavnom već starije osobe. Na ovom području na ivanjičkoj strani postoji manji broj registrovanih bačišta. Osim toga postoje dve registrovane stočne farme: Golijska reka za priplod ovaca i Preko Brdo za letnju ispašu. Na strani koja pripada raškoj opštini postoji manji broj privatnih mini farmi. U naselju Vrujici/Duga Poljana, koje pripada opštini Sjenica postoji savremeno opremljena „ekološka“ farma na površini od 220 ha. (Prostorni plan Golija, 2009.) Privatna gazdinstva se bave stočarstvom uglavnom za takozvane svoje potrebe. Otkup mleka je retko organizovan u većem obimu obavlja se još uvek na nivou lokalnih prodavnica ili poljoprivrednih apoteka. (podatak dobijen na osnovu ličnog kontakta istraživača sa „ekološkom“ farmom).

Na osnovu dostupnih statističkih i literaturnih podataka u pogledu osobenosti stočarstva na području Golije osim navedenih opštih pokazatelja, treba razmotriti stanje ove oblasti i perspektive razvoja u odnosu na pojedine opštine i gradove koji su zapravo kao administrativni centri i okosnica daljeg razvoja.

Na teritoriji opštine Raška ima ukupne poljoprivredne površine 33.284 ha. Od toga 24.457 ha predstavljaju livade i pašnjaci, a 6.440 ha obradivo zemljište. Ukupan broj seoskih domaćinstava je 5.967, od toga 4.462 se pretežno bavi poljoprivredom. Stočarstvo je  najzastupljenija grana poljoprivrede koja se odlikuje dobrim rasnim sastavom, gde preovlađuje Simentalska rasa i Domaće šareno goveče. Ukupan broj goveda u 2007. godini je 5.698 od čega krave i steone junice 4.527. Zanimljivo je da je broj goveda mali u odnosu na jediničnu površinu, a iznosi 17 na 100 ha obradive površine.

Prema statističkim podacima, broj goveda opada u 2007. godini za 10.8%, a broj ovaca za 1.4% u odnosu na 2006. godinu. U ovčarstvu najviše su zastupljene rase: Sjenička, Virtemberg i mešani sojevi. Ukupan broj ovaca je 10.619, a prosečno 32 ovce na 100 ha poljoprivredne površine. U poslednje vreme sve je više poljoprivrednih gazdinstava koji se bave uzgojem Alpskih koza, koje se odlikuju dobrom plodnošću, kao i mlečnošću.

Na padinama Golije grad Kraljevo, na osnovu pokazatelja iz tabele 3. može se uočiti da ima najveće količine otkupljenog mleka u odnosu na ostale posmatrane gradove i opštine. Od ukupne površine područja opštine Kraljevo (1529,5 km² ili 150.950 ha) na poljoprivredno zemljište otpada 724.98 ha. Od toga oranične površine zauzimaju 31,7 % (23.000 ha), pašnjačke površine 33,15 % (24.000 ha), livade 24,8 % (18.000 ha). U ukupnoj površini poljoprivrednog zemljišta udeo pašnjaka i livada iznosi 57,9 %. Ovaj podatak upućuje na orijentaciju poljoprivredne proizvodnje u pravcu razvoja stočarstva i proizvodnju stočne hrane.

Iako je govedarstvo najznačajnija grana stočarstva i najrasprostranjenija u opštini, zapaža se neravnomerna rasprostranjenost prema uslovima za razvoj govedarstva. Treba stvoriti uslove za intezivan razvoj govedarstva u ravničarskim područjima sa tendencijom poboljšanja rasnog sastava goveda. Ovčarstvo je ravnomernije zastupljeno na brdsko – planinskom području, tamo gde je ekstenzivna biljna proizvodnja. Prema statističkim podacima broj grla goveda opada 2007. godine u odnosu na 2006. za 3.346 grla, ili oko 11.8% dok u ovčarstvu imamo smanjenje od 337 ovaca ili za 1,5% . U oblasti stočarstva, dominantni su tov junadi, proizvodnja mleka i uzgoj ovaca.

Postojeći nivo poljoprivredne proizvodnje ne zadovoljava potencijale koje joj prirodne pogodnosti na teritoriji Opštine nude. Nekoliko je razloga za to: pre svega, preovlađuju mala, usitnjena poljoprivredna gazdinstva koja ne pružaju mogućnosti za veći obim proizvodnje; mehanizacija je prilično zastarela, depopulacija sela i starenje poljoprivrednog stanovništva, smanjena primena agrotehničkih mera, nepostojanje industrijskih kapaciteta za preradu poljoprivrednih sirovina, prisutan je i problem neispunjavanja zahtevanih standarda kvaliteta u procesu poljoprivredne proizvodnje i slaba povezanost i organizovanost u tržišnom nastupu individualnih poljoprivrednih proizvođača.

Na području Golije grad Novi Pazar ima pet katastarskih opština. S obzirom da je to pretežno planinski kraj, od ukupne poljoprivredne površine najviše ima prirodnih travnjaka (70,85 %), od kojih livade čine 29,55 % ili 11.717 ha, a pašnjaci 41.3 % ili 14.981 ha. Pod oranicama je 23,77 % ili 8.620 ha i voćnjaka 1.952 ha. Ukupne poljoprivredne površine od 84% je u privatnom posedu, dok kod pašnjaka udeo društvene svojine iznosi 37 %.

Područje opštine Novi Pazar tradicionalno je orijentisano na poljoprivrednu proizvodnju, posebno stočarstvo. Na početku 2007. godine broj poljoprivrednih gazdinstava iznosio je 2.148. Od ukupnog broja registrovanih stanovnika, poljoprivredno stanovništvo čini 10 %, a od ovog broja, individualni poljoprivrednici čine 58 %.

Ono što je zabrinjavajuće da broj stoke opada, naročito u ovčarsvu. Broj ovaca koji je u 1999. godini iznosio 13.519 opao je za 5.405 grla ovaca na kraju posmatranog perioda 2007godine iznosi 8.114 grla, što je za oko 40% manje. Od toga je 57 % ovaca za priplod (ovo učešće 1999.godine iznosilo je 86 %). Broj grla goveda u 2007. godini opada za 10.8% a broj ovaca za 1.4% u odnosu na posmatranu 2006.godinu. Većina grla se gaji na usitnjenim posedima i za lične potrebe uzgaivača, tako da je institucionalna podrška (poboljšanje genetskog sastava, sigurnost plasmana, razvoj adekvatnih i sertifikovanih  prerađivačkih kapaciteta, obuka poljoprivrednika) neophodna, bilo da dolazi od strane države, lokalnih vlasti ili međunarodnih donatorskih programa (UN, USAID, EAR).

U opštini Novi Pazar kapacitеti za preradu mleka ne zadovoljavaju potrebe lokalnog stanovništva. Specifičnost je da postoji mlekara (Simlek-Deževa) koja je specijalizovana za proizvodnju različitih tipova kvalitetnih sireva (šupljikasti sir, tvrdi kačkavalj), a takođe poseduje i sve tehničke uslove i sertifikate za izvoz proizvoda. Kapaciteti ove ove mlekare su oko 5.000 litara dnevno, mada je dnevni otkup i prerada dosta manja i kreće se oko 700 litara.

Ivanjica kao opština koja pripada području Golije, takođe se odlikuje stočarstvom kao dominantnom granom poljoprivrede. U ukupnim poljoprivrednim površinama od 33.284 ha (koje predstavljaju 47,1 % ukupne površine opštine) najveći udeo imaju prirodni travnjaci oko 64,3 % od kojih livade čine 36,8 % (18.899 ha) i pašnjaci 27, 5 % (14.111 ha). Najveći deo poljoprivrednih površina je u privatnom posedu (oko 94,1 %).  U skorije vreme je primetan razvoj organske poljoprivrede posebno na prostoru Parka prirode Golija. Golijskom području pripada 15 KO ove opštine.

Iako ivanjički kraj ima dobre preduslove za razvoj stočarstva (velike travnate površine) statistički podaci ukazuju na smanjenje broja goveda, gde imamo da je u 2007. godini pad broja goveda u odnosu na 2006. godinu za 10.2% a povećanje broja ovaca za 5.5%. Može se reći da je poslednjih godina došlo do promena u rasnom sastavu goveda. Individualna gazdinstva najviše se bave kombinovanim tipom proizvodnje mleko-meso, i najviše je zastupljeno domaće šareno goveče u tipu simentalca.

Prema podacima republičkog zavoda za statistiku Srbije na teritoriji opštine Sjenica bilo je 2004. godine 21.285 goveda (od toga krava i junica 14.994), ovaca 17.513. Ovčarstvo je vodeća stočarska grana na Sjeničko-pešterskoj visoravni. Broj ovaca se poslednje 2 decenije 20 veka smanjilo za 42.488. Na Pešteru se gaji poznata domaća ovca sjenička „pramenka“, koja daje godišnje 60 L mleka.

Prema Statističkim podacima i obračunom baznog indeksa za 2007. godnu u odnosu na  2004. godinu imamo smanjenje broja goveda za 5 %, a  u odnosu na 2006. povećanje  broja goveda za 2.9 %. Povećanje broja  ovaca u  2007. u odnosu na 2004.godinu je za 5,3 %, a u odnosu na 2006. godinu za 6,2 %. Obračunom se može zaključiti da broj goveda i broj ovaca se povećava što ukazuje i na povećanje proizvodnje stočarskih proizvoda.

Stalno unapređenje proizvodnje mleka, ne samo njegovog kvantiteta, već i kvaliteta, mora biti jedan od najvažnijih ciljeva kada se govori o razvoju stočarstva ovog kraja. Ovo je posebno važno ako se ima u vidu da se u najvećem broju  domaćinstva mleko koristi  za proizvodnju sireva, dok se manje količine isporučuju u mlekare. Imajući u vidu značaj proizvodnje sira za ovo područje, simentalska rasa  goveda bi predstavljala najvažniju rasu namenjenu za dobijanje kvalitetnog mleka, čija bi namena bila prvenstveno prerada u sir i kajmak, jer ova rasa uz visoku mlečnost poseduje i veliku količinu mlečne masti kao i belančevina u mleku.

Na osnovu prikazanih podataka o stočnom fondu, proizvodnja mleka i mlečnih proizvoda se kretala u pravcu povećanja ili smanjenja u zavisnosti od broja goveda i ovaca, na prostoru koji pripada području Golije.

Prema statističkim podacima i obračunu indeksa u odnosu na predhodnu godinu 2006. u 2007. godini prodaja i otkup mleka na teritoriji opštine Kraljevo je smanjen za 35.4%, jer je i broj goveda opao za 11.8% i broj ovaca za 1.5%.

Prodaja i otkup mleka u 2007. u odnosu na 2006. godinu u opštinama Sjenica (za 39,3%), Ivanjica (za 35,5%), Novi Pazar (za16,8%) i Raška (za 16,7%) imaju povećanje  proizvodnje mleka, sobzirom da postoji i povećanje broja grla goveda i ovaca na ovom području koje pripada Goliji.

Međutim, analizom  tabele 3. može se uočiti da prodaja i otkup mleka u 2008. godini u opštinama Kraljevo, za 6,3% i Raška, za 14% imamo povećanje proizvodnje mleka, dok u Sjenici, za 3,2%, Ivanjici, za 28,4% i Novom Pazaru, za 3,4% dolazi do smanjenja prodaje i otkupa mleka u odnosu na 2007. godinu.

Osnovni cilj govedarske proizvodnje u brdsko-planinskom području, u koje spada i ovaj region, jeste intenziviranje proizvodnje mleka i mesa. Pored genetičkih činilaca, koji se ispoljavaju preko specifičnih rasnih odlika, na proizvodnju mleka utiču i faktori okoline, od kojih su najznačajniji ishrana i uslovi smeštaja. Ishrana je zasnovana na  korišćenju kabastih hraniva dobijenih sa prirodnih livada i pašnjaka. Tokom letnjih meseci goveda se napasaju na pašnjacima, uz upotrebu manje količine koncentrovanih hraniva. Tokom zimskog perioda  ishrana je zasnovana na korišćenju livadskog sena i koncentrata.

Prema statističkim podacima koji prikazuju  površine pod livadama i pašnjacima kao i prinos sena sa livada i pašnjaka, ovaj region poseduje značajne mogućnosti za proizvodnju kvalitetne stočne hrane, što predstavlja jedan od najvažnijih preduslova za intenzivnu proizvodnju kravljeg i ovčijeg mleka, odnosno put ka unapređenju stočarstva ovog područja.

Područje planine Golija raspolaže obiljem travnatih površina, koje pružaju mogućnost kretanja i prirodan način ishrane životinja na paši. Ovakvi uslovi pozitivno utiču na dobrobit mlečnih krava, njihovu produktivnost i dobro zdravstveno stanje, što predstavlja potencijal za unapređenje proizvodnje mleka i mlečnih proizvoda u ovim krajevima. Ova proizvodnja ima dugogodišnju tradiciju ali u sadašnjim uslovima nema organizovan karakter. Mleko se prvenstveno obezbeđuje mužom krava, čije mleko naveći broj proizvođača koristi za proizvodnju sira i kajmaka koji su poznati proizvodi sa ovog podneblja.

Perspektive razvoja organske hrane

Na osnovu prikazanih podataka o regionu koji pripada Goliji, može se reći da na tom prostoru postoji mogućnost za perspektivu organskog stočarstva, a samim tim i proizvodnju organskih proizvoda mesa, mleka i mlečnih proizvoda, koji su sve traženiji u našoj zemlji i zemljama Evropske unije.

Naša zemlja ima velike potencijale za razvoj organskog stočarstva, a naročito za organski uzgoj preživara. Najveći udeo prirodnih livada i pašnjaka se nalazi u brdsko – planinskim regionima gde je zbog depopulacionog trenda došlo do delimičnog zamiranja poljoprivredne aktivnosti, tako da nije ni ostvaren razvoj intenzivne proizvodnje. Idealni uslovi za organsko stočarstvo postoje na lokalitetima koji su slabije razvijeni i gde ne postoji ekonomska osnova za nagle i velike razvojne poduhvate.

Životinje na ovim prostorima se mogu gajiti tradicionalno u slobodnom sistemu držanja, a kako dobro koriste prirodne pašnjake i livade njihova ishrana je bazirana na postojećim biljnim resursima i ne zahteva intenzifikaciju biljne proizvodnje. U tom smislu gajenje autohtonih rasa, čvrste konstitucije doprinosi očuvanju  biodiverziteta i omogućava poštovanje integriteta životnih zajednica u regijama koje su obuhvaćene režimima zaštite prirodnih i/ili kulturnih dobara.

Razvoj i obnavljanje stočarstva, za koje postoje povoljni prirodni uslovi – livade i pašnjaci, prema prostornom planu Golije obezbediće se aktiviranjem malih stočarskih farmi u III stepenu zaštite Parka prirode, u zaštitnoj zoni i otvaranjem novih u skladu sa propisima vezanim za zaštitu životne sredine. Manje stočarske farme, koje su prestale sa radom, na raščanskoj strani će se aktivirati, uz strogo poštovanje mera zaštite.

Prema prostornom planu Parka prirode Golije predviđena je rekonstrukcija i zaštita onih aktivnih bačišta na području Prostornog plana (kao i aktiviranje napuštenih – na novim programskim osnovama) koja su i od značaja za očuvanje kulturnog predela u kojima se vršiti prerada mleka, i koje predstavljaju i prihvatne tačke turističkih itineresa na području.

Kada je reč o organskoj stočarskoj proizvodnji utvrđeni su izbor, vrsta i rasa životinja, način uzgoja, ishrana i zdravstvena zaštita, transport i klanje, uključujući i postupak sa životinjama koje su došle sa drugih farmi. Proizvodi sa nacionalnim kodom i organski proizvodi se posebno obeležavaju i deklarišu i zahvaljujući tim oznakama potrošači mogu lako da ih prepoznaju.

Možda će i srpski brendovi, poput kajmaka i sira moći da postanu organski, ali tek kada se uzgajivači krava, ovaca, koza opredele da od početka do kraja procesa proizvodnje ispune ove uslove.

Struktura poljoprivredne proizvodnje trebalo bi da se prilagođava potrebama turističke potražnje uz sledeće investicione preporuke: proizvodnja hrane visoke zdravstvene vrednosti, razvoj mreže otkupnih stanica za mleko, program standardizacije tehnologije proizvodnje sira na celom području, kao i kompletnog marketinga za mlečne prerađevine.

Potrebno je značajno unaprediti plasman lokalnih poljoprivrednih proizvoda visokog kvaliteta. Na taj način će se obezbediti sigurno tržište, a proizvođačima zagarantovana zarada. Na području planine Golije predviđa se i pokretanje proizvodnje zdrave hrane, i to pre svega, mleka, mlečnih proizvoda i mesa i stvaranje proizvoda sa lokalnim zaštitnim znacima.

Zaključak

Organska poljoprivreda treba da doprinese optimalnom korišćenju prirodnih resursa, povećanju proizvodnje (na nivou lokalnih zajednica/regiona), a posebno sveukupnog poboljšanja statusa stanovništva u ruralnim oblastima. Ovaj način proizvodnje bi uticao na povećano ulaganje i ohrabrivanje stanovništva za ostanak u trenutno manje razvijenim brdsko-planinskim regionima Srbije.

U uslovima očuvane prirode i pašnjaka na planini Goliji postoje dobri uslovi za razvoj stočarske proizvodnje, a stim u vezi i proizvodnja kvalitetnog mleka i mesa. U planovima na nivou Republike Srbije, Golija je uzeta u obzir u smislu zaštite prirodnih osobenosti i očuvanja ekološke ravnoteže. Razvoj stočarstva je jedan od oslonaca privrednog razvoja ovog područja čime se podrazumeva:

–          širenje obima stočarske proizvodnje,

–          završavanje već postojećih započetuh prerađivačkih objekata,

–          zaštita postojećih pašnjaka,

–          usmeravanje na organsku proizvodnju i proizvodnju zdrave hrane

–          motivacija lokalnog stanovništva za ostanak na ovom području i

–          stočarstvo kao jedan od mogućih oslonca u razvoju seoskog  turizma.

Literatura

1. Slavica Arsić, Nataša Cecić, Predrag Vuković (2007 god): „Organska poljoprivreda u funkcij zaštite životne sredine“ str. 9-17  XII savetovanje o biotehnologiji – zbornik radova Vol. 12  (13), 2007 Čačak 02-03 mart 2007 godine
2. Nataša Kljajić, Slavica Arsić, Mirjana Savić (2009): ,,CATTLE BREEDИNG – A CHANCE FOR  THE DEVELOPMENT OF SERBIA” University of agricultural sciences and veterinary medicine Bucharest, Faculty of menagment, economic engineering in agriculture and rural development, Scientific papers, Volume  9  (1) / 2009., pag  65 – 68
3. Nataša Kljajić, P. Vuković, Slavica Arsić (2008): ,,Organska poljoprivredna proizvodnja i uloga marketinga” Ekonomika Poljoprivrede 55, Beograd, Stručni rad UDK: 631.147:658.8 str. 421-429 Oktobar-Decembar, 2008.godine, God./Vol. LV, br../N° 4 (339-432), 2008.
4. Slavica Arsić, Nataša Kljajić, Mirjana Savić: (2010) ,,Possibilities to Increase Autochthonous Dairy Production in the Municipality of Štrpce, Serbia” The Name of Journal: Petroleum-Gas University of Ploiesti BULLETIN, Economic Sciences Series; No: 1/2010; Volume: LXII; ISSN: 1224-6832, Pages: 37-44 (8 pages).
5. Nada  Mijajlović, Slavica Arsić, i Natasa Kljajić (2009): ,,Stanje i perspektive stočarske proizvodnje u Parku prirode Golija”, str. 164-173. Prvi simpozijum pod nazivom ,,Poljoprivreda, lokalni razvoj i turizam” Zbornik radova sa Međunarodnim učešćem Univerzitet u Prištini, Poljoprivredni fakultet Kosovska Mitrovica-Zubin potok-Lešak sa suorganizatorima  Agronomskim fakultetom iz Čačka, Fakulletom za biofarming iz Bačke Topole i Opštinom Vrnjačka banja
6. Mr Slavica Arsić, Mr Nada Mijajlović, Anđelić B.(2010). ,,Stanje i perspektive razvoja poljoprivrede na Goliji sa posebnim osvrtom na stočarstvo” str.37-50 Monografija ,,Golijski sir” Beograd, 2010.
7. Opštine u Srbiji, 2007.,- 2009.godina RZ Satistiku, Beograd
8. Prostorni plan ,,Službeni glasnik”, Republike Srbije, br.16, 2009.
9. Strateški plan održivog razvoja opštine Novi Pazar 2008-2012, decembar 2007. Novi Pazar
10. Strategija razvoja poljoprivrede opštine Ivanjica za period od 2009.-2014.godine, Opština Ivanjica

POSSIBILITY FOR DEVELOPMENT ORGANIC LIVESTOCK BREEDING IN AREA OF GOLIJA MOUNTAINS

Given to the structure and characteristics of the terrain, which is reflected in the large areas of grassland and grassy meadows, the area within the park of nature „Golija“, there are excellent conditions for development of agriculture and livestock breeding, and therefore the production of milk and milk products. Raising consumer awareness about the impact of nutrition on the health of people the opportunity to take advantage of all the natural conditions that this area has to organic food production, where the products were among the most important meat, milk and milk products. Organic livestock enables sustainable development of human communities in the regions covered modes of protection of natural resources, while providing for the proper exploitation of existing agricultural areas and prevent further degradation of natural meadows and pastures. The application of the Regulations for the applicable organic production and accompanying, the provision of appropriate subsidies for this production by the state, caused the appearance of the first manufacturers who choose to switch to this type of agricultural production.

The aim of this paper is based on the current situation in livestock breeding indicate the possibility and prospects of its development in Golija, and the possibility and prospects of development of organic production due to the preservation of nature and environmental aspects that exist in this respect is to increase production of milk and dairy products.

Key words: livestock breeding, milk, organic production, possibility

Autori:  Arsić Slavica,  Kljajić Nataša,  Savić Mirjana